Adfywiad Tabernacl
Cadwodd pentref Efail Isaf ei gymeriad Cymraeg a Chymreig am flynyddoedd lawer, a does dim dwywaith nad oedd y capel yn gymorth mawr i hynny. Fel ym mhob capel, bu yma genedlaethau o arweinwyr a chymwynaswyr disglair, a hwythau’n bobl oedd yn gefn i’r bywyd Cymraeg mewn talcen caled ym Mlaenau Morgannwg am flynyddoedd lawer. Bu’r Parchg. D. Stanley Jones yn weinidog yma am flynyddoedd, ac roedd bri mawr ar y côr plant oedd yn perthyn i’r capel. Ond maes o law, fe adawodd y dylanwadau estron eu hôl, ac fe ddechreuodd yr achos ddirywio yn y Tabernacl.
Ar ddiwedd y chwedegau, dim ond 40 o aelodau oedd yma, a’r rhan fwyaf o’r rheiny yn bensiynwyr. Saesneg oedd iaith yr Ysgol Sul, ac fe ystyriwyd troi’r oedfaon yn Saesneg. Ond yna, fe gyrhaeddodd gwaed newydd, egni ffres, a brwdfrydedd heintus. Wrth i’r ysgolion Cymraeg gael eu sefydlu yn y fro, denwyd mwy a mwy o Gymry Cymraeg i ymsefydlu yn y cylch, a dechreuwyd cenhadu o’r newydd. Dyrchafwyd y Parchg. D. Eirian Rees yn weinidog gyda chefnogaeth werthfawr pobl fel Edward Morris-Jones a Penri Jones, ac yn raddol daeth tro ar fyd.
Ochr yn ochr â’r bywyd newydd yn y capel ei hun, daeth Efail Isaf yn ganolbwynt i nifer o weithgareddau cymdeithasol a diwylliannol. Cynhaliwyd Eisteddfod Y Garth ar ddechrau’r ‘1970au, ac er fod honno wedi hen ddiflannu, mae Côr Godre’r Garth yn rhywbeth a dyfodd ohoni. Yn ddiweddarach daeth Côr Merched y Garth a Pharti’r Efail, a’r tri grŵp yn ymarfer yn rheolaidd yn y pentref, naill ai yn y neuadd neu yn festri’r capel.
1970 Canmlwyddiant y capel presennol. Derbyniwyd y Parchedig a Mrs Eirian Rees yn aelodau.
Gwneud y Parchedig D. Eirian Rees yn ddiacon a gwahoddwyd ef i bregethu o leiaf un Sul y mis.
1973 Cwrdd ymgysegru i’r holl eglwys gan sefydlu Y Parchedig D. Eirian Rees yn weinidog anrhydeddus. Aelodaeth yn 64.
1974 Peintiwyd y capel.
1976 Derbyniwyd 41 o aelodau yn ystod y flwyddyn.
1977 Adeiladwyd ystafell ymolchi a chegin i’r tŷ capel ar gost o £6,806.84c.
1980 Penderfynwyd atgyweirio’r festri gan ychwanegu estyniad ar gost o £6,600.
Dathlu pen-blwydd y capel presennol yn 110 mlwydd oed. Aelodaeth yn 143.
1970’au
Ceir darlun o sefyllfa Tabernacl yn ystod y 70’au gan Penri Jones, a oedd yn Ysgrifennydd y Capel o 1971 i 1975. Ysgrifennodd am y Tabernacl yn ei lyfr Capeli Cymru.
“Ar ddiwedd y ’60au roedd aelodaeth y capel yn 40 a’r rhan fwyaf yn bensiynwyr. Ond daeth ychydig o deuluoedd newydd a chynhaliwyd ymgyrchoedd o dŷ i dŷ … daeth pobl newydd, pan welsant cyn lleied oedd yn y gwasanaeth ni ddaeth y rhan fwyaf yn ôl, ond yn araf roedd newid yn digwydd.”
Yn nechrau’r ’70au roedd yr Ysgol Sul yn Saesneg ond gyda’r cynydd mewn galw am addysg Gymraeg roedd yn amlwg fod angen Ysgol Sul Cymraeg hefyd. Daeth hyn a chwyldro i fywyd y capel gyda aelodaeth yr ysgol Sul yn cyrraedd 80.
Ffurfiwyd Teulu Twm ar gyfer y bobl ifanc.
Cynyddodd aelodaeth y capel o 78 yn 1974 i 143 yn 1978.
ATGOFION PENRI JONES
(Allan o Capeli Cymru, Gwasg y Lolfa, 1983)
Cofiaf yn dda symud i fyw o Gaerdydd i Don-teg yn 1968 ac ar ôl clywed pregeth Saesneg yn un neu ddau o gapeli honedig Gymraeg y cylch, dyma fentro i’r Tabernacl un bore Sul, Nid oeddwn yn gwybod enw’r capel, pa enwad ydoedd na chwaith iaith y gwasanaethau. Holi gwraig yn y cyntedd a
chael yr esboniad yn nhafodiaith bersain Cwm Taf: ‘Cwmra’g yw popeth yma hyd yn hyn.’
Gwyrth oedd canfod cymdeithas o bobl yn byw ryw ychydig o filltiroedd o Gaerdydd ac yn siarad Cymraeg fel iaith naturiol yn y dafodiaith frodorol. Y frenhines yn eu mysg oedd Anti Fei, neu Elvira Davies, a fu’n cyfeilio ac yn hyrwyddo cerddoriaeth ymysg plant y Tabernacl ers cenedlaethau.
Ar ddiwedd y chwedegau 40 oedd rhif aelodaeth yr eglwys a’r mwyafrif yn bensiynwyr. Hwy oedd y to olaf o Gymry Cymraeg yn y pentref. Saesneg erbyn hyn oedd iaith yr Ysgol Sul er bod rhai Cymry o’r Ysgol Gymraeg yno. Pur ddigalon oedd trwch yr aelodau ynglŷn â’r dyfodol, a bu cwrdd eglwys i ystyried newid y gwasanaethau i Saesneg, ond pleidleisiodd bron pawb yn erbyn hynny. Ymaelododd nifer fechan o deuluoedd newydd yn yr eglwys a dechreuwyd cynnal Ysgol Sul Gymraeg ar fore Sul.
Gan fod y Cymry Cymraeg yn symud i’r ardal yn gyson a’r Ysgol Gymraeg yn cynyddu o flwyddyn i flwyddyn roedd cyfle gwych i gryfhau’r eglwys. Paratowyd pamffled at bwrpas cenhadu ac aethpwyd o gwmpas yr ardal yn gwahodd pobl i fynychu. Roedd y Parchedig Eirian Rees wedi ymsefydlu yn y pentref ac etholwyd ef yn weinidog. Deuai rhai i’r oedfaon a digalonni’n syth o weld dim ond rhyw ddwsin wedi dod ynghyd ar nos Sul ond arhosai ambell un ac yn araf daeth yn amlwg fod yr eglwys ar gynnydd.
Corau
Corau Rhywbeth dyfodd allan o fwrlwm Cymraeg yr ardal ar ddechrau’r saithdegau oedd Eisteddfod Gadeiriol Cylch Godre’r Garth. Roedd neuadd pentre Efail Isaf dan ei sang, a chystadlu brwd ar bob math o gystadlaethau, gan gynnwys cystadleuaeth y corau cymysg – 20. Côr (heb fod dan 15 mewn nifer): Huddersfield, Rhif 354 – Caniedydd. Bu tri côr yn cystadlu Côr Aelwyd Pontypridd, Côr Tonteg a Chôr Efail Isaf, a gymaint y brwdfrydedd ar y pryd nes i Wil Morus Jones a Penri Jones gael y syniad o ffurfio un côr o’r tri i gystadlu yn Eisteddfod Bro Myrddin ar ddechrau Awst 1974. Daeth 38 o aelodau i’r ymarfer cyntaf yng Nghapel y Tabernacl, Efail Isaf; ac o fewn tair wythnos roedd dros 70 o gantorion yn brysur ymarfer yr anthem Hosanna gan T.Hopkin Evans. O’r naw côr a fu’n cystadlu ar Gystadleuaeth y Corau Capeli a Gwledig, y côr newydd – Côr Godre’r Garth – a orfu, gyda 94 o farciau allan o 100 a’r dyfarniad disglair gan y beirniaid mai ‘gwefreiddiol’ oedd safon eu perfformiad. Gallwch ddarllen rhagor am lwyddiant Côr Godre’r Garth yma – Dathlu Ymhen tair blynedd yn 1977 ffurfiwyd côr cerdd dant – Côr Merched y Garth a fu hefyd yn llwyddiannus iawn. Gallwch darllen eu hanes yma – Merched. Ymhen rhai blynyddoedd penderfynodd y bechgyn eu bod nhw am ganu cerdd dant hefyd a ffurfiwd Parti’r Efail yn 1996.
Rhywbeth dyfodd allan o fwrlwm Cymraeg yr ardal ar ddechrau’r saithdegau oedd Eisteddfod Gadeiriol Cylch Godre’r Garth. Roedd neuadd pentre Efail Isaf dan ei sang, a chystadlu brwd ar bob math o gystadlaethau, gan gynnwys cystadleuaeth y corau cymysg – 20. Côr (heb fod dan 15 mewn nifer): Huddersfield, Rhif 354 – Caniedydd.
Bu tri côr yn cystadlu Côr Aelwyd Pontypridd, Côr Tonteg a Chôr Efail Isaf, a gymaint y brwdfrydedd ar y pryd nes i Wil Morus Jones a Penri Jones gael y syniad o ffurfio un côr o’r tri i gystadlu yn Eisteddfod Bro Myrddin ar ddechrau Awst 1974.
Daeth 38 o aelodau i’r ymarfer cyntaf yng Nghapel y Tabernacl, Efail Isaf; ac o fewn tair wythnos roedd dros 70 o gantorion yn brysur ymarfer yr anthem Hosanna gan T.Hopkin Evans. O’r naw côr a fu’n cystadlu ar Gystadleuaeth y Corau Capeli a Gwledig, y côr newydd – Côr Godre’r Garth – a orfu, gyda 94 o farciau allan o 100 a’r dyfarniad disglair gan y beirniaid mai ‘gwefreiddiol’ oedd safon eu perfformiad.
Gallwch ddarllen rhagor am lwyddiant Côr Godre’r Garth yma – Dathlu
Ymhen tair blynedd yn 1977 ffurfiwyd côr cerdd dant – Côr Merched y Garth a fu hefyd yn llwyddiannus iawn. Gallwch darllen eu hanes yma – Merched.
Ymhen rhai blynyddoedd penderfynodd y bechgyn eu bod nhw am ganu cerdd dant hefyd a ffurfiwd Parti’r Efail yn 1996.
Medal Anti Vi
Cyhoeddwyd yn wreiddiol yn y Pontypridd Observer yn 1983 yna yn Garth Domain 24
Auntie Vi yn 80
Tafod Elái Hydref 1985
1980’au
Wrth i’r capel barhau i dyfu bu rhaid edrych ar yr adeilad a’r adnoddau a phenderfynwyd ar nifer o welliannau
1980 – Atgyweiriwyd ac adeiladwyd estyniad ir Festri ar gost o £6,600.
1985 – Adnewyddwyd to y Capel, gosodwyd ffenestri newydd, tynnwyd allan y “Sêt fawr” a gosodwyd trawst newydd i gynnal y galeri.
1987 – Adeiladwyd wal newydd o gwmpas y fynwent a gwnaed gwelliannau pellach i’r festri ar gost o £11,000.
1989 – Gosodwyd toiledau newydd, yn costio £5,000.
1991 – Gosodwyd organ newydd, yn costio £6,000.
Teulu Twm
Wrth i’r to newydd o blant dyfu yn y capel gwelwyd yr angen am weithgareddau i bobl ifanc. Fe enwyd y criw ar ôl Twm, cath Eirian ac Ann Rees a ymunai â’r dyrnaid o bobl ifanc oedd yn cyfarfod bob nos Sul ar yr aelwyd yn Efail Isaf yn 1985.
Mewn cyfnod byr tyfodd Teulu Twm ac erbyn 1988 roedd dros 50 o bobl ifanc yn ymgynull yn Festri’r Tabernacl yn wythnosol.
